नेता र व्यवस्थापकको विचको द्वन्द: डाक्टर भगवान कोइरालाको राजीनामा

नेता र व्यवस्थापकको विचको द्वन्द नेपाली राजनीतिले मात्र होइन व्यावसायीक र सेवा क्षेत्रले पनि भोग्दै आएको छ । पाटन अस्पतालमा देखिएको नेतृत्वको सघर्ष, काठमाण्डौ विश्वविद्यालयका डिनको राजीनामा र केही समय अघि b]lvsf] र भरखरै टिचिंग हस्पीटलका डाक्टर भगवान कोइरालाको राजीनामा यसका ज्वलन्त उधाहरणहरु हुन् । अर्थमन्त्रालयका अर्थ सचीव रामेश्वर खनालको राजिनामा पनि नेता र व्यवस्थापकको विचको दन्दको रुपमा नै लिन सकिन्छ ।

नेपालको सरकारी सेवा क्षेत्रमा देखिएको नेतृत्व र व्यवस्थापन विचको बढदो तनाब यी दुइ विचको भिन्न प्रवृत्तीका कारण देखिएको हो । नेतृत्व र व्यवस्थापन बिच उपयूक्त सन्तुलन हुन नसक्दा यस्तो दन्द बढ्दै जाने व्यवस्थापनको साहित्यहरुमा pNn]v ul/b}  आएको छ ।

व्यवस्थापनको अभ्युदयको धेरै समयसम्म व्यवस्थाkक र नेतामा खासै भिन्नता खोजिएन ।“Managers and Leaders: Are They Different?” शिर्षकको लेख सन् १९७७ मा Harvard Business Review df प्रकाशित भयो । यसलाई प्रोफेसर Abraham Zaleznik  लेखेका थिए । यो लेख प्रकाशित भए पछी व्यवस्थापनका विश्वविद्यलयहरुमा खैलाबैला मच्चियो । उनका अनुसार बैज्ञानिक व्यवस्थापन सिद्धान्तका प्रस्तोताहरुले व्यवस्थापनको आधा चित्र मात्र k]z गरेका थिए । संगठनात्मक संरचना तथा समय र गतिको अध्ययनले व्यवस्थापनको आधा मात्र चित्र देखाउँछ । पूर्ण चित्र नेतृत्वको inspiration, vision तथा मानविय संबेदना चाहानाले मात्र तयार हुन्छ । यो व्यवस्थापकबाट होइन नेताबाट मात्र प्राप्त गर्न सकिने उनले तर्क पेश गरे । यस पछि मात्र व्यवस्थापनको अध्ययनमा नेतृत्वको विषयले महत्वुर्ण स्थान प्राप्त गर्यो ।

सन् १९९० मा हाभर्ड विजनेस स्कुलका अवकास प्राप्त प्रोफेर John Kotter को रचना What Leaders Really Do”  ले प्रोफेसर Abraham Zaleznik  लेखलाई अझ विस्तृत रुपमा व्याख्या गर्यो । John Kotter का अनुसार व्यवस्थापन र नेतृत्व फरक भए पनि एक अर्काका परिपूरक हुन् । परिवर्तनशिल संसारमा एउटाको अभावमा अर्काले काम गर्नै नसक्ने हुन्छ । व्यवस्थापकको मुख्य कार्य व्यवस्थापनमा स्थीरता ल्याउनु हो भने परिवर्तनको लागि दबाब श्रृजना गर्नु नेतृत्वले प्रमुख भूमिका खेलिरहेको हुन्छ । यसरी नेता र व्यवस्थापकले विपरीत प्रकृतीको कार्य गरिरहेका हुन्छन् । जुन संगठनले यी दुई विपरीत प्रवृत्तीलाई आत्मसात गर्न सक्छन् ती संस्थाहरु नै कठीनाइका समयहरुमा पनि सहजै अघि बढ्न सक्छन् ।

यसरी व्यस्थापन र नेतृत्वमा फरक भएतापनि ;fdfGo मानिसहरुले सोचे जस्तो कारणले फरक भने छैनन् । धेरै मानिसहरुले सोचे जस्तो नेतृत्व दैविक र रहस्यमयी हुँदैन । दैबीशक्तिको प्रयोगबाट रातारात परिबर्तन सम्भव हुँदैन । नेतृत्वमा चमत्कारिकता र कसैमा नभएको विशेष गुण पनि हुँदैन । न त यसले व्यवस्थापन भन्दा उत्कृष्ट वा व्यस्थापनलाई प्रतिस्थापन गर्न सक्छ । नेतृत्व र व्यवस्थापन दुई भिन्न तर परिपुरक कार्यप्रणालीहरु हुन् । दुबैका आफनै कार्यहरु र विशिष्ट गतिविधिहरु छन् । जटील र अस्थिर व्यावसायीक वातावरणमा सफलताका लागि दुबै अति आवश्यक छन् ।

नेतृत्वको विकास गर्ने क्रममा कमजोर व्यवस्थापन तर सबल नेतृत्व वा सबल व्यवस्थापन तर कमजोर नेतृत्वले कदापी राम्रो हुन सक्दैन । कतिपय परिस्थीतीमा त यसले अति नराम्रो परिणाम समेत निकाल्छन् । सबल नेतृत्वको साथमा सबल व्यवस्थापनको सन्तुलन नै वास्तवीक चुनौती हो । यसले मात्र एक अर्कालाई सन्तुलनमा राख्न सक्छ । 

नेपालको सरकारी हस्पटीलहरुको व्यवस्थापकीय पक्ष निकै कम्जोर रहेको छ । उधाहरणका लागि ljutdf  टिचिंग  हस्पीटलको व्यस्थापन र हस्पीटललाई नेतृत्व दिने व्यक्तिहरु समेत कमजोर भएका कारण आपसी सन्तुलन प्राप्त थियो । दुबै पक्षका कमाजोरीका श्रोतहरु धेरै हुन सक्छन् । गंगालाल हृदय रोग केन्द्रलाई सफलतापुर्वक नेतृत्व दिईसकेका भगवान कोइरालाको परिवर्तनको चाहाना र टिचिंग हस्पीटको कमजोर व्यवस्थापनले सन्तुलन मिल्न सकेन । यो भगवान कोइरालाको राजिनामाको स्पष्टीकरणबाट पनि प्रष्ट हुन्छ । 

To;}n] Joj:yfks / g]t[Tj ljr prLt tfnd]n x'g' cfjZos 5 . तर सबै व्यक्ती दुबै क्षमताले पुर्ण हुँदैनन् । केही उत्कृष्ट व्यवस्थापक बन्ने क्षमता राख्छन् तर बलिया संगठनिक नेता बन्न सक्दैनन्  । कोही निकै राम्रा नेता बन्न सक्छन् जब की विविध कारणहरुले बलियो व्यवस्थापक बन्न सक्दैनन् । सफल संगठनहरुले दुबै खाले मानिसहरुलाई महत्व दिनछन् । मेहिनतका साथ दुबै प्रकृतीका जनशक्तिलाई समुह उचीत स्थान दिन्छन् । हाम्रा स्वास्थ्य संस्थाहरुले पनि यो अभ्यासलाई अपनाउनु अति आवश्यक भइ सकेको छ ।